Famagusta to miasto na wschodnim wybrzeżu Cypru. Znajduje się na wschód od Nikozji i posiada najgłębszy port na wyspie. W średniowieczu (zwłaszcza w republikach morskich Genui i Wenecji) Famagusta była najważniejszym miastem portowym wyspy i bramą handlową z portami Lewantu, skąd kupcy Jedwabnego Szlaku przewozili swoje towary do Europy Zachodniej. Stare miasto otoczone murami i części współczesnego miasta są pod terytorium Republiki Cypryjskiej, obecnie pod faktyczną kontrolą Cypru Północnego jako stolicy dystryktu Gazimağusa.
W starożytności miasto było znane jako Arsinoe, na cześć greckiej królowej Egiptu Arsinoe II i zostało wymienione pod tą nazwą przez Strabona . W książce Stadiasmus Maris Magni z III wieku zapisano jako Ammochostos co oznacza „ukryty w piasku”, tak to nadal nazywają Grecy. Nazwa ta rozwinęła się w Famagusta (pierwotnie Famagouste po francusku i Famagosta po włosku), używana w językach zachodnioeuropejskich, oraz do tureckiej nazwy Mağusa. W języku tureckim miasto nazywa się również Gazimağusa; Gazi oznacza po turecku weterana (docelowo z arabskiego oznaczającego tego, który walczy w świętej wojnie), a tytuł ten miasto otrzymało oficjalnie po 1974 roku. Stare miasto jest nazywane „miastem 365 kościołów” ze względu na legendę, że w szczytowym okresie Famagusta szczyciła się jednym kościołem na każdy dzień roku.
Miasto zostało założone około 274 roku pne, po poważnych zniszczeniach Salaminy przez trzęsienie ziemi, przez Ptolemeusza II Filadelfusa i nazwane „Arsinoe” na cześć jego siostry. Arsinoe zostało opisane jako „miasto rybackie” przez Strabona w jego Geographica w I wieku pne. Przez długi czas pozostawała małą wioską rybacką. Później, w wyniku stopniowej ewakuacji Salaminy w wyniku inwazji arabskiej pod wodzą Muawiyah I, rozwinął się w mały port.
Kościół św. Piotra i Pawła (1359) został przekształcony w meczet w 1571 roku i przemianowany na meczet Sinana Paszy.
Punktem zwrotnym dla Famagusty był rok 1192 wraz z początkiem rządów Lusignanów. W tym okresie Famagusta rozwinęła się jako pełnoprawne miasto. Wzrosło jego znaczenie dla wschodniej części Morza Śródziemnego ze względu na naturalny port i mury, które chroniły jego wewnętrzne miasto, obecnie piękną starówkę. Jego populacja zaczęła wzrastać. Rozwój ten przyspieszył w XIII wieku, kiedy miasto stało się ośrodkiem handlowym zarówno Wschodu, jak i Zachodu. Napływ chrześcijańskich uchodźców uciekających przed upadkiem Akki (1291) w Palestynie przekształcił ją z małej wioski w jedno z najbogatszych miast chrześcijaństwa.
W 1372 port został zajęty przez Genuę, a w 1489 przez Wenecję. Ta działalność handlowa sprawiła, że Famagusta stała się miejscem, w którym kupcy i właściciele statków prowadzili luksusowe życie. Mówiono, że w połowie XIV wieku Famagusta miała najbogatszych obywateli na świecie. Przekonanie, że bogactwo ludzi można mierzyć kościołami, które zbudowali, zainspirowało tych kupców do budowania kościołów w różnych stylach. Te kościoły, które nadal istnieją, były powodem, dla którego Famagusta stała się znana jako „miasto kościołów”. Rozwój miasta koncentrował się na życiu towarzyskim ludzi zamożnych i koncentrował się na pałacu Lusignanów, katedrze, Rynku i porcie.
W latach 1570–1571 Famagusta była ostatnią twierdzą na weneckim Cyprze, która oparła się Turkom pod wodzą Mustafy Paszy. Opierał się trzynastomiesięcznemu oblężeniu i straszliwemu bombardowaniu, aż w końcu garnizon się poddał. Siły osmańskie straciły 50 000 ludzi, w tym syna Mustafy Paszy. Chociaż warunki kapitulacji przewidywały, że siły weneckie będą mogły wrócić do domu, wenecki dowódca Marco Antonio Bragadin został żywcem obdarty ze skóry, jego porucznik Tiepolo został powieszony, a wielu innych chrześcijan zostało zabitych.
Wraz z nadejściem panowania osmańskiego Latynosi stracili swój uprzywilejowany status w Famaguście i zostali wypędzeni z miasta. Tubylcom Greków cypryjskich początkowo pozwolono posiadać i kupować nieruchomości w mieście, ale zostali wygnani z otoczonego murami miasta w latach 1573–74 i musieli osiedlić się na zewnątrz, na obszarze, który później przekształcił się w Varosha. Tureckie rodziny z Anatolii zostały przesiedlone do otoczonego murami miasta, ale nie mogły wypełnić budynków, w których wcześniej mieszkało 10 000 mieszkańców. Spowodowało to drastyczny spadek populacji Famagusty. Kupcy z Famagusty, którzy składali się głównie z wypędzonych Latynosów, przesiedlili się do Larnaki, a wraz z rozkwitem Larnaki Famagusta straciła na znaczeniu jako centrum handlowe. Z biegiem czasu Varosha rozwinęła się w dobrze prosperujące miasto rolnicze dzięki położeniu z dala od bagien, podczas gdy otoczone murami miasto pozostawało zniszczone.
W otoczonym murami mieście niektóre budynki zostały przekształcone, aby służyły interesom ludności muzułmańskiej: katedrę św. Mikołaja przekształcono w meczet (obecnie znany jako meczet Lala Mustafa Pasha), rozbudowano bazar, łaźnie publiczne, fontanny i szkoła teologiczna została zbudowana na potrzeby mieszkańców. W mieście powstały ślepe zaułki, wprowadzono osmańską cechę miejską, i rozwinął się duch wspólnoty, w ramadamie np. wspólne posiłki przed katedrą, niewielka liczba dwupiętrowych domów zamieszkałych przez małą klasę wyższą, współistniała z powszechnymi domami parterowymi biedniejszych.
Wraz z przejęciem przez Brytyjczyków Famagusta odzyskała swoje znaczenie jako port i ośrodek gospodarczy, a jej rozwój był ściśle ukierunkowany w planach brytyjskich. Gdy tylko Brytyjczycy przejęli wyspę, uchwalono ustawę o rozwoju Famagusty, która miała na celu odbudowę i przebudowę miejskich ulic i zrujnowanych budynków oraz poprawę higieny. Port został rozbudowany i rozbudowany w latach 1903-1906, a Cypryjska Kolej Rządowa ze stacją końcową w Famaguście rozpoczęła budowę w 1904 roku. Podczas gdy Larnaka była przez pewien czas głównym portem wyspy, po tym, jak Famagusta została wykorzystana jako baza wojskowa podczas I wojny światowej handel znacznie przeniósł się do Famagusty. Miasto poza murami rozwijało się w przyspieszonym tempie, a rozwój koncentrował się wokół Varosha. Varosha stała się centrum administracyjnym, ponieważ Brytyjczycy przenieśli tam swoje siedziby i rezydencje, a turystyka znacznie wzrosła w ostatnich latach panowania brytyjskiego. Ceramika oraz produkcja cytrusów i ziemniaków również znacznie wzrosła w mieście poza murami, podczas gdy rolnictwo w obrębie miasta otoczonego murami podupadło.
Nowe obszary mieszkalne zostały zbudowane, aby pomieścić rosnącą populację pod koniec panowania brytyjskiego, a do 1960 r. Famagusta stała się nowoczesnym miastem portowym rozciągającym się daleko poza Varosha i miasto otoczone murami. W okresie brytyjskim nastąpiła znacząca zmiana demograficzna w mieście. W 1881 r. chrześcijanie stanowili 60% ludności miasta, a muzułmanie 40%. Do 1960 r. populacja Turków cypryjskich spadła do 17,5% całej populacji, podczas gdy populacja Greków cypryjskich wzrosła do 70%. Miasto było także miejscem jednego z brytyjskich obozów internowania dla prawie 50 000 Żydów ocalałych z Holokaustu, próbujących wyemigrować do Palestyny.
Od uzyskania niepodległości w 1960 r. do tureckiej inwazji na Cypr w 1974 r. Famagusta rozwijała się w kierunku południowo-zachodnim od Varosha jako centrum turystyczne. Pod koniec lat 60. Famagusta stała się znanym ośrodkiem rozrywkowym i turystycznym. Wkład Famagusty w działalność gospodarczą kraju do 1974 roku znacznie przekroczył jej proporcjonalne rozmiary w kraju. Podczas gdy ludność tego kraju stanowiła zaledwie około 7% ogółu kraju, Famagusta do 1974 r. odpowiadała za ponad 10% całkowitego zatrudnienia w przemyśle i produkcji Cypru, koncentrując się głównie na przemyśle lekkim zgodnym z jego działalnością jako kurortu turystycznego i osiągając wysokie - produkty wysokiej jakości, od żywności, napojów i wyrobów tytoniowych po odzież, obuwie, tworzywa sztuczne, lekkie maszyny i sprzęt transportowy. Stanowiła 19,3% jednostek biznesowych i zatrudniała 21,3% ogólnej liczby osób zajmujących się handlem na wyspie. Pełniła funkcję głównego ośrodka turystycznego Cypru, w którym znajdowało się 31,5% hoteli i 45% całkowitej liczby łóżek Cypru. Varosha pełniła rolę głównej dzielnicy turystycznej i biznesowej.
W tym okresie urbanizacja Famagusty wyhamowała, a rozwój obszarów wiejskich przyspieszył. Dlatego wzrost gospodarczy był dzielony między miasto Famagusta i dystrykt, który miał zrównoważoną gospodarkę rolną, z cytrusami, ziemniakami, tytoniem i pszenicą jako głównymi produktami. Famagusta utrzymywała dobrą łączność z tym zapleczem. Port miejski pozostał głównym portem morskim wyspy, a w 1961 roku został powiększony do podwojenia swojej przepustowości, aby sprostać rosnącemu wolumenowi eksportu i importu. Port obsługiwał 42,7% cypryjskiego eksportu, 48,6% importu i 49% ruchu pasażerskiego.
Nie było oficjalnego spisu ludności od 1960 r., ale ludność miasta w 1974 r. szacowano na około 39 tys. Liczba osób przebywających w mieście wzrastała do około 90–100 tys. w szczycie letniego sezonu turystycznego, wraz z napływem turystów z wielu krajów europejskich, głównie Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec i krajów skandynawskich. Większość mieszkańców miasta stanowili Grecy cypryjscy (26 500), z 8500 Turkami cypryjskimi i 4000 osób z innych grup etnicznych.
Podczas drugiej fazy tureckiej inwazji na Cypr 14 sierpnia 1974 r. Równina Mesaoria została opanowana przez tureckie czołgi, a Famagusta została zbombardowana przez tureckie samoloty. Zajęcie miasta przez armię turecką zajęło dwa dni, przed czym cała populacja Greków cypryjskich z Famagusty uciekła na okoliczne pola. W wyniku tureckich nalotów zginęło kilkudziesięciu cywilów, w tym turystów.
W przeciwieństwie do innych części kontrolowanych przez Turcję obszarów Cypru, przedmieścia Varosha w Famaguście zostały ogrodzone przez armię turecką natychmiast po zdobyciu i pozostały ogrodzone do października 2020 r., kiedy TRNC ponownie otworzyła niektóre ulice dla zwiedzających. Niektórym Grekom cypryjskim, którzy uciekli z Varosha, pozwolono zobaczyć miasto, a także wpuszczono dziennikarzy.
Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 550 (1984) uznaje wszelkie próby zasiedlenia jakiejkolwiek części Famagusty przez osoby inne niż jej mieszkańcy za niedopuszczalne i wzywa do przekazania tego terenu pod administrację ONZ. Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 789 (1992) wzywa również, aby w celu wykonania rezolucji 550 (1984) obszar znajdujący się obecnie pod kontrolą Sił Pokojowych ONZ na Cyprze został rozszerzony o Varosha.
Historyczne centrum Famagusty otoczone jest fortyfikacjami Famagusty, które mają z grubsza prostokątny kształt, zbudowane głównie przez Wenecjan w XV i XVI wieku, chociaż niektóre fragmenty murów datowane są na wcześniejsze czasy, aż do 1211 roku. Niektóre ważne zabytki i atrakcje turystyczne na starym mieście to:
* Meczet Lala Mustafa Paszy
* Zamek Otella
* Palazzo del Provveditore (the Royal Palace) wejście, Famagusta – wenecki pałac gubernatora, zbudowany na miejscu dawnego pałacu królewskiego Lusignanów
Palazzo del Proveditore (dom władcy) został zbudowany około 1550 roku naprzeciw katedry św. Mikołaja na miejscu Pałacu Królewskiego Lusignanów, zniszczonego przez trzęsienie ziemi. Wenecjanie, panując na Cyprze, zaczęli zmieniać Famagustę z średniowiecznego francuskiego miasta we włoskie renesansowe. Przenieśli stolicę Cypru z Nikozji do Famagusty. Podczas oblężenia Famagusty przez wojska osmańskie pałac został mocno zniszczony. Ale do dziś zachowała się fasada budynku, składająca się z trzech łuków, gdzie zastosowano prawdziwe rzymskie kolumny przywiezione z Salaminy. Górna część bramy imituje greckie świątynie. Nad środkowym łukiem widnieje herb Giovanniego Reniera, kapitana armii cypryjskiej w 1552 roku. Zachowało się również jedno skrzydło zachodnie w kształcie litery „G”, zbudowane w stylu włoskiego palazzo.
* Namik Kemak Dungeon
Palazzo del Proveditore, zachowało się również jedno skrzydło zachodnie w kształcie litery „G”, zbudowane w stylu włoskiego palazzo, w którym więziony był Namik KemakDungeon.
* Kościół św. Franciszka
* Meczet Sinana Paszy
* Kościół św. Jerzego Greków
* Kościół św. Jerzego Łacinników
* Kościoły bliźniacze
* Kościół nestoriański (św. Jerzego Wygnańca)
* Lochy Namika Kemala
* Kościół Agios Ioannis
* Dom Wenecki
* Akkule Masjid
* Meczet Mustafy Paszy
* Klasztor Ganchvor
* Pomnik Zwycięstwa (Zafer Anıtı) na bulwarze Polatpaşa, Famagusta
* Mury cytadeli w Famaguście
W raporcie z października 2010 r. zatytułowanym Ratowanie naszego znikającego dziedzictwa, Global Heritage Fund wymienił Famagustę, „morskie starożytne miasto królów krzyżowców”, wśród 12 miejsc najbardziej „na skraju” nieodwracalnej utraty i zniszczenia, powołując się na niewystarczające zarządzanie i presję rozwojową.
Famagusta jest ważnym ośrodkiem handlowym Cypru Północnego. Główne działania gospodarcze w mieście to turystyka, edukacja, budownictwo i produkcja przemysłowa. Posiada wolny port o powierzchni 115 akrów, który jest najważniejszym portem morskim Cypru Północnego dla podróży i handlu. Port jest ważnym źródłem dochodów i zatrudnienia dla miasta, choć wielkość handlu jest ograniczona przez embargo nałożone na Cypr Północny. Jego zabytki, w tym otoczone murami miasto, Salamina, zamek Othello i kościół św. Barnaby, a także otaczające go piaszczyste plaże sprawiają, że jest atrakcją turystyczną; trwają również starania o uatrakcyjnienie miasta dla międzynarodowych kongresów. Eastern Mediterranean University jest również ważnym pracodawcą i zapewnia znaczne dochody i działalność, a także możliwości dla sektora budowlanego. Uczelnia pozyskuje również wykwalifikowaną siłę roboczą, która stymuluje przemysł miejski i sprawia, że branża komunikacyjna jest rentowna. Miasto posiada dwie strefy przemysłowe: Wielką Strefę Przemysłową i Małą Strefę Przemysłową. W mieście znajduje się również port rybacki, ale niewystarczająca infrastruktura portu ogranicza rozwój tego sektora. Przemysł w mieście tradycyjnie koncentrował się na przetwarzaniu produktów rolnych.
Historycznie port był głównym źródłem dochodów i zatrudnienia dla miasta, zwłaszcza zaraz po 1974 roku. Jednak stopniowo tracił na znaczeniu dla gospodarki, ponieważ z różnych powodów zmniejszał się udział jego pracowników w populacji Famagusty. Jednak nadal jest głównym portem handlowym na Cyprze Północnym, a ponad połowa statków, które przybyły na Cypr Północny w 2013 r., przybywa do Famagusty. Jest drugim najpopularniejszym portem morskim dla pasażerów, po Kyrenii, z którego w 2013 roku skorzystało około 20 000 pasażerów.
Burmistrzem Famagusty na wygnaniu jest Simos Ioannou. Süleyman Uluçay kieruje turecką cypryjską administracją miejską Famagusty, która pozostaje legalna jako organ komunalny w ramach systemu konstytucyjnego Republiki Cypryjskiej.
Od 1974 r. Grecy cypryjscy złożyli szereg propozycji w ramach dyskusji między społecznościami o powrót Varosha pod administrację ONZ, umożliwiając powrót jej poprzednich mieszkańców, żądając również otwarcia portu Famagusta do użytku przez obie społeczności. Varosha zostałaby zwrócona pod kontrolę Greków cypryjskich w ramach planu Annana z 2004 r., gdyby plan ten został zaakceptowany przez większość wyborców Greków cypryjskich.
Famagusta ma otoczone murami miasto popularne wśród turystów.
Co roku w Famaguście organizowany jest Międzynarodowy Festiwal Sztuki i Kultury Famagusta. Podczas festiwalu odbywają się koncerty, pokazy tańca i spektakle teatralne.
Rozwój turystyki i miejski uniwersytet przyczyniły się do rozwoju tętniącego życiem życia nocnego Famagusty. Życie nocne w mieście jest szczególnie aktywne w środowe, piątkowe i sobotnie wieczory oraz w cieplejszych miesiącach w roku, począwszy od kwietnia. Większe hotele w mieście mają kasyna obsługujące swoich klientów. Salamis Road to dzielnica Famagusty z dużą koncentracją barów uczęszczanych przez studentów i mieszkańców.
Zamek Othello w Famaguście jest miejscem akcji sztuki Szekspira Otello. Miasto było także miejscem akcji powieści Victorii Hislop The Sunrise z 2015 roku oraz powieści Michaela Paraskosa In Search of Sixpence z 2016 roku. Miasto jest miejscem narodzin tytułowego bohatera renesansowej protopowieści Fortunatus.
